Cuộc canh tân của Đức Phanxicô đã khởi sự

LTCGVN (14.08.2013)

Nhiều quan sát viên đang tỏ ra sốt ruột trước viễn ảnh canh tân giáo triều nói riêng và canh tân Giáo Hội nói chung của Đức Phanxicô. Theo Sandro Magister, gần đây, Đức HY Dolan, một người rất mộ mến đức Tân Giáo Hoàng Phanxicô, nhưng cũng đành đứng vào số những người sốt ruột này với câu tuyên bố giống hệt hai môn đệ trên đường Emmau xưa: “chúng tôi muốn một vị có kỹ năng quản trị tốt và kỹ năng lãnh đạo nữa, nhưng cho đến nay, việc này chưa được hiển nhiên”. 

Nhưng theo John L. Allen, cách mạng là chuyện nực cười. Có những cuộc cách mạng do nhóm này phát động nhưng bị nhóm khác cướp mất, như trường hợp Ai Cập, nơi các nhà dân chủ cấp tiến trở thành khách bàng quan đối với cuộc tranh đua thực sự giữa quân đội và Huynh Đệ Hồi Giáo. Lại có những cuộc cách mạng phát sinh từ một chủ nghĩa lý tưởng vĩ đại nhưng đã mau chóng trở thành màn khói che đậy giả hình, như nhiều cuộc nổi dậy của cộng sản. Và nhiều cuộc cách mạng chỉ đơn giản xì hơi mất dạng, trong khi một số ít khác cuối cùng đã tạo ra được những hệ thống mới, những hệ thống dù vẫn có yếu điểm nhưng thực sự đã biến đổi thế giới, đó là cách mạng Pháp hay cách mạng Mỹ. 

Hiện còn quá sớm để biết chắc đường đi của cuộc canh tân do Đức Pahnxicô chủ xướng. Một phần vì ở bình diện cơ cấu và nhân sự, ngài chưa đưa ra được thay đổi “ngoạn mục” nào. Một phần khác, vì việc so sánh xem ra không chính xác chút nào: dù sao, Đạo Công Giáo cũng là một gia đình của niềm tin, chứ không phải một hội chính trị. 

Nhưng có lẽ điều chắc chắn duy nhất hiện nay là cuộc cách mạng, hay canh tân, của Đức Phanxicô đã đang khởi sự rồi. Hồi giữa tháng Bẩy, tạp chí tin tức L’Espresso của Ý đã cho chạy hàng tít ở trang bìa với câu: "Ce la farà?" tạm dịch là “liệu ngài có làm được không?”. Làm được gì? Không cần giải thích, ai cũng hiểu là cố gắng canh tân Giáo Hội Công Giáo. 

Trong số các cải tiến hàm ý ở đây, có việc Đức Phanxicô quyết định không đi nghỉ vào mùa hè này, mà ở lại Vatican, chứ không tới dinh mùa hè Castel Gandolfo. Tuy nhiên, người ta vẫn cho rằng tháng Tám là tháng êm ả, sau cuộc tông du mệt nhọc tại Ba Tây để chủ tọa Ngày Giới Trẻ Thế Giới, một êm ả của bản nhạc dạo dẫn vào những hành động đáng kể trong mùa thu. 

Đã có thay đổi

Nhiều người xác tín rằng trong các vấn đề đáng lưu ý, sự thay đổi đã diễn ra rồi. Điều rõ ràng nhất là chưa đầy 4 tháng, Đức Phanxicô đã vực dậy tăm tiếng quốc tế của ngôi vị giáo hoàng và vốn liếng thiêng liêng của nó. Ấn bản Ý của Vanity Fair mới đây đã bầu ngài làm “Người Của Năm”, với những trích dẫn nhằm ca ngợi của những giới hết sức đáng ngạc nhiên như Elton John, người cho rằng Đức Giáo Hoàng là “một phép lạ khiêm nhường trong thời đại hư danh”. 

Các cuộc thăm dò tại nhiều nơi trên thế giới cho thấy tỷ lệ ca ngợi cao đến làm các chính khách và những người nổi tiếng phải thèm thuồng. Một cuộc thăm dò mới đây ở Ý cho thấy mức tiếng tăm của Đức Phanxicô lên tới 85%, đem lại cho Giáo Hội một hiệu quả trông thấy; tỷ lệ người Ý cho biết họ tin tưởng Giáo Hội đã lên tới 63% so với 46% hồi tháng Giêng, dưới triều giáo hoàng của Đức Bênêđíctô XVI.

Một quan sát viên Vatican kỳ cựu là Marco Politi, hiện giữ một mục trên nhật báo Il Fatto Quotidiano, cho hay: “Đã có sự thay đổi thái độ khắp trên thế giới đối với ngôi vị giáo hoàng kể từ ngày Đức Phanxicô được bầu. Quả có sự bộc lộ cảm tình lớn lao, không những chỉ từ các tín hữu mà từ cả những người có tinh thần thế tục và xa cách Giáo Hội nhất”. 

Thiển nghĩ, Politi không hề nói quá. Nói theo kiểu chính trị, Đức Phanxicô không thua gì Nelson Mandela, một nhân vật mà thế giá tinh thần không bị ai nghi vấn. Người ta cho hay trong chuyến tông du Ba Tây vừa qua, những người chủ đạo cuộc bất ổn trên phố xá nước này dẵm lên nhau để thấy rõ ai được người ta kính mến và tôn trọng hơn. 

Người ta cũng cho rằng Đức Phanxicô là một “giáo hoàng không dính” (Teflon pope) theo nghĩa không điều xấu nào xem ra dính chặt (stick) cả. Bất cứ khi nào có chuyện tai tiếng xẩy ra, người ta đều không đổ cho Đức Giáo Hoàng, ngược lại còn coi đó như một bằng chứng nữa cho thấy ngài là người cần thiết. 

Đây là một dẫn chứng: cuối tháng Bẩy, một tờ báo Ý tường trình rằng vị giáo phẩm mà Đức Phanxicô đích thân chọn lựa để cải tổ Ngân Hàng Vatican từng dính líu tới một vụ ái tình đồng tính lộ liễu lúc còn phục vụ tại tòa sứ thần ở Uruguay, hơn một thập niên trước. Những ai có khuynh hướng chấp nhận tường trình này theo giá trị bề mặt thì coi nó như một bằng chứng chứng tỏ có “nhóm vận động đồng tính” tại Vatican mà Đức Phanxicô sẽ lật úp; những ai có khuynh hướng bác bỏ tường trình này thì cho rằng đây chỉ là bằng chứng cho thấy cuộc cải tổ của Đức Phanxicô đang gặp chống đối. Nhưng ai cũng nhất trí rằng Đức Phanxicô là giải pháp chứ không phải vấn đề. 

Nói cho ngay, phần lớn người bình dân không lưu ý chi tới những trò chơi nội bộ ấy. Các nhà quan sát Vatican rất có thể bị ám ảnh bởi những câu hỏi như Đức Phanxicô sẽ cử vị nào làm Hồng Y quốc vụ khanh hay ngài sẽ đưa ra cải tổ nào đối với Viện Các Công Trình Tôn Giáo (Ngân Hàng Vatican); vấn đề của họ về một vị giáo hoàng thường là ngài có gây cảm hứng hay không? 

Cho tới nay, câu trả lời là có. Xét vì tất cả các tai tiếng, báo chí xấu và tranh cãi mà Giáo Hội Công Giáo phải kinh qua suốt một thập niên qua, thì nếu đây không phải là cách mạng, thì còn là gì nữa?

Tại Rôma, các dấu hiệu cũng cho thấy rõ một trật tự mới đã được tạo ra. Các giáo sĩ từng phản đối điều bị họ cho là càng ngày càng khó khăn chi li về phụng vụ dưới thời hai Đức Gioan Phaolô II và Bênêđíctô XVI, chẳng hạn, vì khi tới tham dự thánh lễ của Đức Giáo Hoàng thường bị phê phán là không mặc phẩm phục xứng đáng. Các phê phán như thế từ giữa tháng Ba đã không còn nữa. 

Lối sống đơn giản của Đức Phanxicô đang gây ảnh hưởng dây chuyền. Người ta thường thấy các vị hoàng tử của Giáo Hội ngày nay mặc bộ áo chùng đen đơn giản của giáo sĩ hơn là các phẩm phục sang trọng mà trước đây các vị quen mặc, và một số vị ký tên trên các thư từ chính thức chỉ đơn giản với tên thông thường, bỏ hẳn các tước vị như đức này đức nọ (His Eminence)... 

Điều đáng nói nữa là chính những người ăn xin quanh Vatican cũng cảm thấy có điều gì thay đổi lớn đang xẩy ra tại đây. Các viên chức Vatican cho hay khi từ chối lời xin tiền lẻ của những người này, họ thường được nghe những câu đáp lễ tương tự như thế này "Cosa direbbe Papa Francesco?" – nghĩa là, "Đức Giáo Hoàng Phanxicô sẽ nói gì đây?” 

Trò chơi đã kết thúc

Tất cả những chuyện trên có thể bị coi là chuyện tầm phào, thuộc phong thái hời hợt, không đáng kể, nhưng không ai chối cãi hiện đang có việc thay đổi ở một bình diện sâu xa hơn. 

Chỉ cần đơn cử trường hợp sau: tại Vatican trước đây vẫn từ lâu đã có sự phân biệt trong nhóm/ngoài nhóm, giữa nhóm đa số đi làm đúng giờ và làm hết mình, và nhóm thiểu số ưu đãi điều khiển “trò chơi”, chiếm độc quyền việc lui tới với Đức Giáo Hoàng, kiểm soát việc phân phối nhân sự và tài nguyên, ngoài ra còn giật dây quyền hành trên căn bản đỡ đầu và quen biết chính trị. 

Mới 4 tháng trước đây thôi, trò chơi ấy rất thịnh hành. Các nhân viên có tham vọng biết rất chính xác phải làm thân với ai, phải dự những buổi tiếp tân nào, phải tránh phong trào nào, phải tận tụy với ai. Nhiều viên chức Vatican thấy chuyện ấy tởm gớm, nhưng không thiếu người tìm cách đẩy nó tới chỗ tuyệt hảo... 

Hiện nay, sự phân biệt tay trong/tay ngoài này gần như không còn nữa. Qua việc sống tại Casa Sancta Marta, tự gọi điện thoại lấy, không cần các “người canh cửa” thông thường, Đức Phanxicô cho thấy rõ không ai được độc quyền nói nhỏ vào tai ngài.

Omar Bello, một nhà báo Công Giáo, người Á Căn Đình và là tác giả một cuốn sách mới về Đức Giáo Hoàng, cho hay: “ngài rất dễ thương, nhưng cũng rất hay kiểm soát, giống mọi người cầm quyền khác”. 

Các cố gắng phát hiện bè đảng quanh Đức Giáo Hoàng đã hoàn toàn thất bại. Trong tháng Năm và tháng Sáu, chẳng hạn, người ta thấy Đức Phanxicô hay xuất hiện cạnh Đức TGM người Ý Rino Fisichella, chủ tịch Hội Đồng Giáo Hoàng về Cổ Vũ Tân Phúc Âm Hóa, khiến nhiều người cho rằng vị TGM này có thể đã trở thành nhân vật gây ảnh hưởng lớn. Nhưng sau đó không lâu, vào ngày 22 tháng Sáu, ngài đâu có để vị TGM này bên cạnh ngài trong một buổi hòa nhạc tại Vatican.

Điều được các quan sát viên của Vatican nhận ra là mọi cố gắng tìm xem ai lên ai xuống đã không còn chỗ đứng nữa. Điều mới lạ là kiểu trò chơi vốn được hiểu và được chơi xưa nay đã kết thúc rồi. 

Các viên chức Vatican dấu tên nhiều lần cho hay Đức Phanxicô là người của riêng ngài, tự thu lượm lấy tin tức và tự đưa ra các quyết định; theo một nghĩa nào đó, cung cách quản trị của ngài vẫn là cung cách của một cha giám tỉnh Dòng Tên thuở nào. Không có cố vấn hậu trường (eminence grise), và những khuôn mặt như Đức Cha (nay là Hồng Y) Stanislaw Dziwisz dưới thời Đức Gioan Phaolô II hay Đức Cha (nay là TGM) Georg Gänswein dưới thời Đức Bênêđíctô XVI, những người đóng vai quyền lực đàng sau ngôi tòa. 

Với Đức Phanxicô, bạn thấy gì thì căn bản chính là cái đó. 

Các đặc điềm của trật tự mới

Theo Allen, trật tự mới có bốn đặc điểm rõ rệt sau đây. 

Thứ nhất, Đức Phanxicô cương quyết phá bỏ tính độc quyền của người Ý trong việc cai quản toàn thể Giáo Hội. Ngài đã thiết lập ba cơ chế để lên xương thịt cho cuộc canh tân của ngài: nhóm 8 Hồng Y giúp ngài trong việc cai quản, một ủy ban điều tra Ngân Hàng Vatican, và một Ủy Ban Giáo Hoàng để nghiên cứu các cơ cấu kinh tế và hành chánh của Vatican. Nói chung lại, ba cơ chế này bao gồm 21 người hiện đang nắm các chức vụ gây ảnh hưởng thực sự, nhưng trong đó, chỉ có 3 người là người Ý thôi. Tuy nhiên, có người còn cho rằng chỉ có 2 người Ý rưỡi thôi, vì người Ý được chỉ định vào ủy ban canh tân kinh tế và hành chính, một nữ tín hữu giáo dân tên Francesca Immacolata Chaouqui, thực ra là con của một người mẹ Ý còn cha là người Ai Cập! 

Bên dưới sự kiện trên có thể là một tính toán không thể không có đối với việc canh tân, nhất là canh tân tài chánh. Như một vị Hồng Y không phải người Ý từng nói với tờ National Catholic Reporter: “Muốn có sự trong sáng về tiền bạc, bạn đừng lấy Ý làm mẫu gương”. 

Thứ hai, rõ ràng Đức Phanxicô muốn nâng cao vai trò giáo dân, không hẳn cho có hình thức mà là nhằm cải cách Vatican và cách cai quản Giáo Hội. Ủy Ban do ngài thiết lập để nghiên cứu các cơ cấu kinh tế và hành chánh, chẳng hạn, gồm 8 người, trong đó chỉ có một giáo sĩ là Đức Ông Lucio Angel Vallejo Balda, người Tây Ban Nha, hiện là thư ký của Phủ Doãn Kinh Tế Sự Vụ tại Vatican, và vốn là thành viên của Hội Linh Mục Thánh Giá, một chi nhánh của Opus Dei. Bẩy người kia đều là giáo dân thuộc các lãnh vực kinh tế, luật pháp và quản trị kinh doanh. 

Nói theo luận lý học, thì đây rõ ràng hàm ý việc tỉa bớt vây cánh của “các ông trùm” giáo sĩ. Trên tờ báo Ý La Repubblica, ký giả Marco Ansaldo gọi ủy ban là cuộc “lật nhào” Giáo Triều Rôma hoàn toàn. Vì các thành viên này không phải báo cáo cho các viên chức quyền lực của Vatican, mà báo cáo thẳng lên Đức Giáo Hoàng. 

Bốn tháng trước đây, nếu ai muốn ảnh hưởng tới các hoạt động tài chánh của Vatican, họ phải nói chuyện với một vị Hồng Y người Ý. Nay họ được khuyên nên gọi cho nhà kinh tế học người Malta tức Joseph F.X. Zahra, người đứng đầu Ủy Ban.

Cách tính sổ mới

Thứ ba, Đức Phanxicô đang phát sinh ra nền văn hóa tính sổ mới, dẫn tới cái hiểu của người Anglo-Saxon vốn cho rằng “tính sổ” (accountability) có nghĩa một ai đó có thể bị sa thải thực sự. 

Động thái quan trọng là hai đơn từ chức vào ngày 2 tháng Bẩy của các viên chức cao cấp của Ngân Hàng Vatican: giám đốc Paolo Cipriani và phó giám đốc Massimo Tulli, cũng như việc huyền chức vào đầu tháng Sáu của Đức Ông Nunzio Scarano, một kế toán gia tại cơ quan Quản Trị Di Sản Tòa Thánh. Không bao lâu sau, Scarano đã bị bắt giam vì có liên quan tới việc nhập lậu gần 30 triệu dollars vào Ý, ngoài ra còn bị điều tra thêm về tội rửa tiền liên quan tới các trương mục của ngài tại Ngân Hàng Vatican. 

Lịch sử trước đây cho hay ít có ai bị sa thải tại Vatican, một phần vì chính sách bảo vệ lao động nghiêm ngặt, và một phần vì Giáo Hội vốn là một gia đình hơn là một đại công ty.

Bất chấp có nhiều giá trị, nhưng người hiểu chuyện vẫn nhấn mạnh rằng hệ thống trên có khuynh hướng làm nản lòng những người sẵn sàng “thổi còi” vì tin rằng những người làm bậy chả bao giờ phải chịu hậu quả cả. 

Scarano là một điển hình. Người trong cuộc hiểu rõ lương Vatican mỗi tháng 2,000 dollars không thể đủ cho lối sống khá xa hoa của ngài, một lối sống, mà theo các công tố viên Ý, bao gồm các bộ sưu tầm đắt giá của những danh họa như Giorgio de Chirico và Marc Chagall.

Hai viên chức Vatican dấu tên, và biết rõ Scarano, cho tờ National Catholic Reporter hay họ luôn thấy có điều gì đó bất ổn về vị giáo sĩ này, nhưng không bao giờ báo cáo cả vì thấy rồi cũng huề cả làng. Họ cho hay nay thì đã khác rồi và họ sẵn sàng báo cáo. 

Thứ tư, bất kể là do bản năng hay do chiến thuật hữu ý, Đức Phanxicô cho thấy ngài đang đem Giáo Hội trở lại phe giữa của chính trị, sau một thời gian khá dài bị nhiều quan sát viên cho là nghiêng về phía hữu.

Nhà báo Ý kỳ cựu Ý, là Sandro Magister, gần đây có nhận xét: “Không phải là chuyện tình cờ khi, sau 120 ngày đầu triều giáo hoàng của ngài, Đức GH Phanxicô vẫn chưa nói các chữ như phá thai, an tử, hôn nhân đồng tính”... Ấy thế nhưng, ngài không im lặng như thế đối với chủ đề chính trị khác như nghèo đói, môi sinh và di trú. Quả đáng lưu ý trong lần đầu du hành ra ngoài Rôma, Đức Phanxicô đã chọn Lampudesa, một hòn đảo phía nam Địa Trung Hải, nơi dừng chân chính của các di dân Phi Châu và Trung Đông khốn cùng trên đường đi tìm tương lai ở Âu Châu. Đức Phanxicô kêu gọi phải thương cảm nhiều hơn đối với các di dân này, lên án thế giới về thái độ dửng dưng phổ quát của nó. 

Dù chuyến đi này nói chung được nhiều giới ca tụng, nhưng phe hữu bài di dân tại Âu Châu rất bất bình. Erminio Boso, một phát ngôn viên của Liên Đoàn Phía Bắc thuộc phe cực tả Ý, cho rằng “Tôi bất cần để ý tới giáo hoàng... Điều tôi yêu cầu là ngài cung cấp tiền bạc và đất đai cho những người bên ngoài cộng đồng này”. Ông ta có ý chỉ các di dân không có giấy tờ. 

Việc trở lại cánh giữa này xem ra cũng đúng cả về phương diện Giáo Hội nữa. Tại Rôma, hiện nay người ta cảm thấy những vị môi giới quyền lực có chủ trương ôn hòa như Đức HY Oscar Rodríguez Maradiaga của Honduras, phối trí viên của Ủy Ban 8 Hồng Y, đang gây được nhiều ảnh hưởng, trong khi những vị có chủ trương tân bảo thủ hay bảo thủ như Đức HY Raymond Burke của Mỹ, đứng đầu tòa án tối cao của Vatican, đang mất dần ảnh hưởng. Giáo Hội rất có thể xoay chuyển trong các liên minh chính trị của mình, nhưng xem ra, trong cuộc chiến văn hóa, có sự ưa thích rõ rệt đối với Tin Mừng xã hội. 

Các điểm trên rõ ràng có ý nghĩa đủ để tạo ra một cuộc canh tân, nhưng còn nhiều điều nữa sẽ xẩy ra trong một tương lai gần, nhất là khi các ủy ban có nhiệm vụ nghiên cứu việc cải tổ hoàn thành các phúc trình của họ. 

Vũ Văn An